5 прычын напісаць Змітру Дашкевічу: бо кранае тое, што ён піша.

-- Падымайся, Дзімон! -- гарланіў над вухам Ахмед, трасучы мяне за плячо.

Я ледзь расплюшчыў вочы, з яшчэ большымі высілкамі падняў галаву і глянуў на ягоны цёмна-матавы твар, які за час камернай адсідкі ніколькі не змяніў свой каўказскі колер.

-- Колькі часу? -- прабурчаў я, паваліўшыўся назад у падушку.

-- А восьмай.

-- Дык што ты тлуміш мне розум?! У мяне шчэ пяць гадзін! Ты ўчора дрыхнуў увесь дзень, і я цябе не падымаў.

-- Не, не ў гэтым справа -- там цябе са шмоткамі замовілі.

-- З якімі шмоткамі? Хто замовіў? -- запытаў я, сеў, па-усходняму скруціўшы ногі, на другім паверсе трохпавярховых нараў, якія мы дзялілі з Ахмедам на дваіх: мой час быў з 13.00 да 01.00.

У гэты час адчынілася “кармушка”, і “прадольны” загадаў збірацца.

-- Ну што, адчальваеш ад нас? -- падышоўшы да мяне, запытаўся Паша, з якім мы ледзь “выграблі” ўчора з карцёжнай заварушкі.

Я кінуў яму з усмешкаю:

-- Дык колькі можна цярпець вас тут, злых зэкаў?

-- Гэта так... -- сказаў ён. -- Мо ўсё ж заварыць што на дарожку?

-- Давай, -- згадзіўся я і тут жа, узгадаўшы, як робіць гарбату Паша, папярэдзіў: -- Толькі не смалу!

-- Лайт, Дзімон! Ты ж ведаеш, як я вару!

-- Ага, ведаю, таму і кажу.

Праз 15 хвілін я быў гатовы на выхад, і мы па чарзе рабілі па два глыткі з аднаго кубка, седзячы на пашынай шконцы -- ніжніх вуглавых нарах, дзе звычайна месцяцца самыя аўтарытэтныя прадстаўнікі зэкаўскай народнасці. Сам Паша, што праўда, не блатаваў, шконка перайшла да яго ад сябра -- Антохі Зялёнага, з якім па волі яны разам праколвалі накрадзеныя ў метро гаманцы і разам, з адной іглы, паднялі ВІЧ. Антоха ж, тры месяцы панаводзіўшы парадак у камеры, пару дзён таму паехаў на зону.

-- Як надакучылі гэтыя пераезды, Паш, каб ты ведаў!

-- Я дык ведаю. Больш напружваючага няма нічога ў турме, як пастаянна матацца туды-сюды.

-- Каб хаця ведаць куды, а то ж ніколі нічога не гавораць.

-- А што, не сказалі табе?

-- А хто скажа?

-- Зараз паспрабую даведацца.

Паша рушыў да дзвярэй. Аб чым ён там гаварыў, я ў гэтым гармідары не чуў, але і па жэстах падчас ягонай размовы з “прадольным” было зразумела, што нічога ён не даможацца.

-- Ды ён -- ні бэ ні мэ -- старшынка гэны, -- злосна вымавіў Паша, сядаючы побач. -- Ты во што…

-- Ну?..

-- Калі прыйдзе корпусны за табою, прапар, ты ў яго запытай, а не скажа, проста адмаўляйся выходзіць. Я так заўсёды раблю.

-- Відаць, так і зробім, -- згадзіўся я і расшпіліў свой кешар, які перад тым паставіў тут жа, побач з нарамі. -- Гэта ўсё добра, але трэба нешта і прэзентаваць табе на памяць.

-- О! -- абрадаваўся Паша. -- Сала прэзентуй!

-- Ага, дзе тут браць тое сала з гэтымі трагладытамі? -- пажартаваў у адказ і я.

-- На во, -- працягнуў я яму невялікую кніжыцу пра Хрыста "Не проста цясляр", -- не хлебам адзіным!

Паша ўзяў твор Джоша Макдаўэла, масава выдадзены яшчэ на стыку эпох, у гады нацыянальна-духоўнага адраджэння.

-- Па-беларуску?

-- Ну а як жа?! -- усміхнуўся я. -- Чытаеш на мове?

-- Канешне. Я хоць з-за наркаты гэтай школу не скончыў, але ж як-ніяк беларус!

З супярэчлівым пачуццём суму і любові паглядзеў я на Паўла і адчуў, як мне нават шкада развітвацца з гэтым чалавекам -- нейкая сяброўская іскра зблізіла нас сярод 50 мурашоў.

-- Дзе Дашкевіч? -- крыкнуў нехта ад дзвярэй.

-- На месцы! -- адгукнуўся я.

-- Прыйшлі за табою!

Я падышоў да дзвярэй, ля якіх стаяў корпусны з маёй карткай.

-- Сабраўся? Давай хуценька, і так затрымаліся!

-- Паслухай, а куды мяне пераводзяць?

--Там пабачыш!

-- Калі там гэткі ж бедлам, я нікуды не пайду.

Прапаршчык здзіўлена глянуў на мяне і зрабіў больш лагодны твар.

-- Нармальная там камера, нармальная.

Я моўчкі глядзеў на корпуснога, разважаючы, верыць яму ці не.

-- Ды нармальная, я табе гавару! -- пацвердзіў ён яшчэ раз. -- Пайшлі, толькі па-хуткаму.

-- Ладна, зараз забяру рэчы.

-- Давай, Паш, -- прамовіў я, працягваючы руку, -- пайду шукаць шчасця.

-- Ну, трымайся там, Дзімон! Як трэба будзе што, ведаеш, як мяне знайсці.

Мы паціснулі рукі.

-- Дзякуй, сябар, ведаю.

Я ўхапіў сваю торбу і пасунуўся да выхаду. З усіх бакоў загучалі галасы:

-- Ну ўсё, апазіцыя, давай!

-- Змітрук, сустрэнемся на барыкадах!

-- Давай, Дзімон, як будзе дарога, адпішы!

-- Давайце-давайце! -- развітаўся я, цягнучы свае манаткі. -- Як будзе, адпішу.

Падхапіўшы пад паху яшчэ і матрац, кімсьці для мяне скручаны і пакладзены ля парога, я выйшаў з камеры і гукнуў у адчыненыя дзверы:

-- Жыве Беларусь!

-- Жыве! Няхай жыве! Жыве вечна! -- забухала навучаная доўгімі трэніроўкамі хата.

***

-- Добры дзень! -- павітаўся я, зацягваючы ў камеру торбу, пасля ўсіх пераходаў не такую ўжо і лёгкую, і вату. Хата адказала цішынёй. Змясціўшы пад сцяною свае рэчы, я разагнуўся і агледзеўся. Убачанае надзвычай здзівіла мяне -- каля 5,5 метраў на 2,5; уздоўж адной сцяны -- вузкі стол, другой -- двое двайных нараў, і бліжэй да дзвярэй санвузел з умывальнікам, літарай “Г”, адгароджаны ад камеры метровай цаглянай перагародкай і нацягнутай паверх шторкай для ванны.

Прыйсці ў шок было з-за чаго -- у такіх хатах я яшчэ не сядзеў. Можа, гэта іх называюць на Валадарцы “камерцыйнымі”? Але не, відаць, не камерцыйная -- у тых, кажуць зэкі, ёсць душ, халадзільнік… а тут усё больш сціпла. Ды што мне тыя халадзільнікі -- у тым ужо ўдача, што пашэнціла неяк вырвацца з тлуму на паўсотні чалавек, дзе сядзяць адзін на адным, дзе спаць нельга ні ўдзень, ні ўначы -- апроч штук трыццаці заўсёды трымаючых варту глотак гарланяць два прымачы, і адзін-два тэлікі. А тут толькі чатыры пары галасавых звязак, улічваючы мае ўласныя, і адзін тэлевізар. Два насельнікі камеры спяць, адзін сядзіць на нарах і ціхенька чытае, а блакітны экран зусім адключаны ад сеткі.

Таму адрэагаваў на маё вітанне толькі той, што чытаў, адарваўшы галаву ад газеты, пакруціў ёю пару разоў, назіраючы, як я ўкладваю рэчы, і паглыбіўся ў нешта жоўценькае зноў.

Усё гэта было страннавата… Хацелася заварыць гарбаты, але грымець посудам і шукаць разеткі ў гэтым сонным царстве было няёмка. Што ж, сунуцца ў чужую хату са сваімі ўстаноўкамі ніяк не выпадала, і я вырашыў пашпацыраваць на метрах двух прасторы -- ад дзвярэй да стала.

-- Сядай, во, пасядзі, -- паўшэптам прамовіў аматар прэсы -- ужо ў гадах дзядзька, невысокага росту, увесь белы і са спужана-добразычлівым тварам.

-- Ды не, дзякуй, я пахаджу троху.

Пасядзець у гэткім узбуджаным стане ў мяне не атрымалася б нават пры ўсім жаданні.

-- Цябе за што арыштавалі? -- яшчэ праз пару хвілін ціхенька запытаў белы дзядзька.

-- За хуліганку.

-- І што пагражае?

-- Ужо нічога.

-- Гэта як?

-- Свае два ўжо ўзяў.

-- Два гады… гэта таксама шмат.

-- Шмат? -- усміхнуўся я. -- Гэта ў разоў некалькі меней, чым я чакаў пару месяцаў таму. Ды і што такое два гады? На адной назе.

Дзядзька запытальна глянуў на мяне.

-- Ну, гэта ў зэкаў такі афарызм ёсць “На адной назе” -- калі гаворка пра невялікі тэрмін. У нас жа звычайна як? Менш пяці не даюць, і гэта лічыцца, што ты сарваўся.

Па тым, як здзіўлена лыпаў вачыма мой суразмоўца, было абсалютна ясна, што ў камернай сістэме ён першы раз і зусім нядаўна -- пакуль яшчэ ягоны мозг не мог спасцігнуць, як пяць год можна лічыць зрывам.

-- Вас за што пасадзілі?

-- За злоўжыванні.

-- О, гэта сур’ёзнае злачынства, -- сыранізаваў я. -- І дзе вы злоўжывалі?

-- На фабрыцы. Быў  дырэктарам.

Белая галава схілілася над счэпленымі рукамі.

-- А чаго ж вы жадалі, трэба было кантрыбуцыю выплачваць крышуючым структурам, лазенку тапіць, стол накрываць і гэтак далей, па патрэбах.

Дырэктар згодна затрос сівой галавой -- не раз, відаць, разважаў ён над гэтай прычынай свайго тут знаходжання.

-- Не для таго я жыццё пражыў, каб ім сталы накрываць. Такіх гнюсотаў я і за саветамі цярпець не мог.

-- Гэта, канешне, годна, -- спыніўся я і прамовіў, выдыхаючы: -- За гэта можна і пасядзець.

-- Э, разумнік, ты мо супакоішся? -- прабухцела галава з-пад коўдры на вуглавых ніжніх нарах.

-- А ў чым праблема? -- здзівіўся я.

-- У тым, што трэба цішэй быць!

-- Дык а я што, скандалю?

Няправільная інтанацыя не спадабалася аматару дзённага адпачынку, і ён прыпадняўся на локаць.

-- Ты з якой хаты?

-- Восем-дзевяць

--І што ты ездзіш па турме?

-- Мяне возяць -- я і езджу.

Гэтае “нахабства” маё канчаткова разварушыла цела пад коўдрай -- яно паднялося і села на шконцы. Цяпер яго можна было агледзець -- было ў ім прыблізна цэтнера паўтара масы, зверху цела месцілася вялікая галава з вялікім носам, вялікімі вушамі, аплыўшым тварам, што цягнуў год на 45, і двайным падбародкам, які пераходзіў адразу ў тулава; да тулава мацаваліся дзве нагі-калодкі і таўшчэзныя рукі са сціснутымі кулакамі, якімі цела упёрлася ў нары і прарычэла:

-- Ты, я бачу, борзы надта?

Я працягваў рабіць па пары крокаў узад-уперад: апраўдвацца было неразумна, а нешта тлумачыць -- бессэнсоўна. Не дачакаўшыся на рэакцыю адказу, гаспадар хаты зайшоў з іншага боку:

-- У цябе, увогуле, усё роўна?

-- У мяне дык роўна.

-- Мо прабіць, хто ты такі, чым дыхаеш?

-- Бяры прабівай, -- абыякава адказаў я.

-- Ты ведаеш сматрылу за корпусам?

-- Я ведаю за турмою, можаш адпісаць яму па вечары.

-- І адпішам, а то стрэмнаваты ты нейкі -- па турме цябе носіць, тут прыпёрся кіпішыць. Ты за што сядзіш увогуле?

-- Кажуць, хуліган я.

-- Паслухай сюды, ты давай нармальна!

-- Што значыць “нармальна”? -- перапытаў я, хаця разумеў зрэшты, пра што загад, -- не першую сотню разоў мне яго агучвалі.

--  Без гэтых тваіх “кажуць”!

-- Ну, гэта дазволь мне самому вырашаць.

-- Ты што, нешта не разумееш?

-- Я разумею ўсё, але загадваць мне, як размаўляць, ты не будзеш.

-- Так, прысядзь! -- гаркнуў бас і паляпаў далонню па лаве насупраць сваіх нараў.

-- Для чаго?

-- Прысядзь-прысядзь, -- настойваў ён.

Я падышоў да нараў і прысеў на лаву, маючы ілюзію, што, можа, седзячы атрымаецца паразумецца. І як толькі я ўсеўся, бораў схапіў з падлогі свой тапак і ўрэзаў мне ім па твары. Першае імгненне я не зразумеў нават, што гэта такое адбылося. Але тут жа падарваўся з лавы і я, і падскочыў дырэктар, які, уціснуўшыся паміж мною і гарою, якая так і засталася сядзець на нарах, запратэставаў:

-- Валодзя, хлопцы, супакойцеся! Вы што?!

Па правілах жанру трэба было біць у зубы. Хаця і было ясна:  калі б гэты дабраўся лапішчамі сваімі да майго кадыка, дык былі б усе шанцы з Сімонам Пётрам сустрэцца раней прызначанага тэрміну. Зрэшты, справа была не ў тым, што пачалося б потым. Таксама і не прыхільнік я небіблійнай тэорыі, якая падаецца некаторымі як біблійная, што ўсё павінны мы цярпліва зносіць. Усё-ткі трэба вялікая мудрасць, каб сарыентавацца, калі трэба, не зважаючы на абставіны, “шашки наголо!”, а калі трэба сцярпець. Не скажу, што я асабліва мудры, але ў такіх выпадках, бывае, трэба і пацярпець. Тым больш, калі ўжо рабіць, дык трэба было адразу, а я пачаў злякацца, разважаць нешта, глядзець на гэтага абаронцу свайго, што махаў рукамі… Карацей, атака была завалена. І, як я пазней пераканаўся, гэта быў мой чарговы турэмны ўрок.

На верхнім паверсе нараў, над Валодзем, заварушыўся яшчэ адзін жыхар.

-- Цяпер ясна, для каго раніцай месца вызвалялі.

-- Во, генерал, закінулі на нашу голаву.

Генерал пачаў злазіць з ложка, і я прысеў да дырэктара -- размінацца на маленечкім пятачку ўжо не было як.

Валодзя нешта яшчэ лаяўся; высокі вусаты зэк з вайсковай мянушкай пацягнуўся да санвузла курыць; дырэктарскі корпус невядома што, але вычытваў; я паглыбіўся ў роздум, як далей быць у якасна новай абстаноўцы, зусім ужо не радуючыся “элітарным” умовам утрымання.

-- Паслухай, цябе як? -- ізноў сцішана запытаў дырэктар, адарваўшыся ад газеты.

-- Зміцер.

-- Як-як?

-- Зміцер. Калі цяжка, можна Дзіма.

-- Не, мне не цяжка, -- перайшоў ён раптам на беларускую. -- Я і сам у 1994-м за Пазьняка галасаваў. Але ты… гэта… можа, па-расійску давай?

-- Не, не буду, -- адказаў я нават з усмешкаю, ці то сябе шкадуючы, ці то дырэктара.

-- Дык будуць жа праблемы, -- перасцярог прыхільнік Зянона.

-- Не першы і не апошні раз.

--Ну глядзі, я б лепш па-расійску…

***

-- Прагулка! -- крыкнуў паставы, ляпнуўшы па дзвярах, і зазірнуў у вочка.

-- Ідзём! -- адказаў генерал, кінуў акурак ва ўнітаз і запытаўся: -- Валодзя, ты застаешся?

-- Як заўсёды.

-- А ты, Францавіч?

-- Не, Міхалыч, мушу зараз да следчага ісці, -- адказаў дырэктар.

У мяне генерал не запытаўся нічога.

-- Пойдзеш на прагулку, Зміцер? -- кінуў мне Францавіч, па выразы твару якога было бачна, як няёмка яму ад гэтай варажнечы ў камеры.

-- Пайду, трэба праветрыцца.

Праз некалькі хвілін мы выходзім з хаты.

На калідоры старшына запісвае ў нататнік нумар камеры і колькі нас ідзе ды крычыць на ніжні паверх: “Пятнаццатая, два!” Мы сыходзім па лесвіцы на другі паверх, да наступнага паста, з якога галосяць тое ж: “Пятнаццатая, два!” Спускаемся яшчэ ніжэй, на першы паверх, які пяццю прыступкамі пераходзіць у нулявы падвальны, дзе чарговы дзяжурны раве таксама: “Пятнаццатая, два!”, паварочваем направа, адлічваем пяць тых крокаў уніз і, пакідаючы новы корпус, уваходзім у сутарэнні старога -- доўгі шырокі калідор з арачнымі столямі. Вось справа ад нас капцёрка, куды здаюць зэкі матрацы і рэчы, калі едуць на суд, мы ідзём далей; вось злева жалезныя дзверы -- ці не самыя масіўныя ў турме -- за імі “спецкалідор” з камерамі для асабліва небяспечных і смяротнікаў, тут жа сядзіць на зэдліку яшчэ адзін “прадольны” з нататнічкам, і, калі мы раўняемся з ім, ён занатоўвае дзве лічбы і голасна іх агучвае: “Пятнаццатая, два!” Трымаючы рукі за спінаю, рушым наперад; вось дзверы, за якімі адзін пралёт наверх вядзе да выхаду са старога корпуса на турэмны двор (там яшчэ адзін корпус і -- дзверы на свабоду, яны ж -- дзверы ў турму, і нам звычайна выпадае другі варыянт); і вось далей па гэтым жа баку паварот на прагулачныя дворыкі, ля якіх нас чакае апошні пост (за ім праз метраў сем канец сутарэння, у якім месціцца матрацная, дзе ў першы дзень сваёй турэмнай прапіскі кожны шчасліўчык атрымлівае вату і бялізну і здае ўсё гэта перад этапам на зону). І калі працэсія наша падыходзіць да гэтага пятага паставога, каторы пяты раз за апошнія пару хвілін крыкам паўтарае “Пятнаццатая, два!”, паварочваем направа, трапляючы ў адну з вежаў (якраз тую, што абрынулася ў 2008-м), і адразу выходзім у бетонны лабірынт з трох бетонных калідораў і сарака бетонных камер з кратамі і нацягнутай на іх сеткай замест столі. Старшына, што працуе сёння на дворыках, запускае нас у даволі прасторную каробачку і зачыняе за намі дзверы.

Я пачаў шпацыраваць з аднога боку дворыка, генерал, таксама сам сабе, з другога.

-- Дык ты што, з “дзекабрыстаў”? -- запытвае ўсё ж ён праз нейкі час.

-- Відаць, што з “дзекабрыстаў”. Толькі з “дзекабрыстаў” 18-га, а не 19-га.

-- Чаму 18-га?

-- Бо накрылі за суткі.

-- А, нейкія там у дварах накінуліся?

-- Ну.

-- Чыталі мы пра справу вашу. А з гэтым тваім, як яго…

-- Эдуардам?

-- Так, Эдуардам, сядзеў пару дзён на Акрэсціна.

--  І як ён там быўшы?

-- Нармальна, цвёрды такі хлопец. З дэсантуры толькі і ў заварушку такую -- з агню ды ў полымя.

-- Так, пашчасціла яму і вайсковую шыхтоўку прайсці, і зэкаўскую распачаць.

Генерал спыніўся.

-- Тут ты можаш па-руску, тут ужо выпендрывацца не трэба.

Канешне, адкуль было ведаць беларускаму генералу пра беларускую шыхтоўку? Нешта я не разлічыў. Але якая розніца -- разлічыў бы з шыхтоўкаю, не разлічыў бы яшчэ з чым-небудзь -- усё гэта пытанне толькі часу.

-- А перад кім мне выпендрывацца? Зэкі ўсе роўныя перад абліччам “правасуддзя”.

-- З намі можаш па-нармальнаму, -- настойваў генерал. -- У Беларусі дзве дзяржаўныя мовы, таму давай-ка па-руску.

-- Цікава, выходзіць ва ўсіх вас, -- з іроніяй прамовіў я, -- канстытуцыйнае двухмоўе -- гэта заўсёды канстытуцыйная падстава забараніць размаўляць па-беларуску. І кожнаму, хто ў Беларусі забараняе размаўляць па-беларуску, гэтая забарона падаецца цалкам лагічнай! Чаму ж я, спасылаючыся на двухмоўе, не затыкаю вам рот, каб вы па-руску не гаварылі, а вы лічыце законным заткнуць мне, каб я ў сябе ж дома на сваёй жа мове размаўляць не смеў?!

-- Таму, што беларускую мову ніхто не разумее і ніхто на ёй не размаўляе, апроч толькі во, --  і генерал хітнуў у мой бок, -- адшчапенцаў.

Гэткае вызначэнне сацыяльнага статусу і смяшыла, і абурала адначасова, прымусіўшы мяне павялічваць абароты.

--  Хто гэтыя “ніхто”?! Я сяджу з зэкамі, многія  з якіх добра калі школу скончылі, і яны мяне цудоўна разумеюць. А некаторыя нават пераходзяць на мову! Я з каўказцамі сяджу, якія і па-руску ледзь размаўляюць, і то яны мне кажуць: “Добра, гавары как гаварыш, калі што не панімаць, мы спрашываць”. А як можна скончыць беларускую школу, беларускі ўніверсітэт, потым мо яшчэ і акадэмію якую беларускую -- і не разумець беларускае ж, не ў стане і двух слоў звязаць на мове народа, які цябе выкарміў і адукацыю даў?! Гэта проста трэба даўнам быць, а не чалавекам з вышэйшай адукацыяй.

-- Дык што гэта такое, твая беларуская мова? Гэта бедная, калгасная гаворка, руска-польская мяшанка.

-- Калі мова першай у Еўропе Канстытуцыі і чацвёртай у свеце друкаванай Бібліі бедная такая і нікчэмная, -- як на машынцы, адгрукаў кожнае слова я, -- забараніце яе зусім! Стагоддзямі з захаду і ўсходу дабівалі, ды не дабілі, дык няхай свае ж манкурты дадушаць. Тады ўсё будзе зразумела. Тады, нарэшце, кожны будзе мець законнае права, пачуўшы мову “забраннага краю”, загадаць любому: “Заткніся ж ты!”

Далей  мы ўжо гулялі моўчкі. І гэта, відаць, было лепшае. Мяне не пакідала думка аб тым, што ўляпаўся я канкрэтна з гэтым пераводам. Тут за пару тыдняў ці звар'яцееш, ці раскруцішся, і трэцяга не дадзена. Сапраўды, хоць ты бяры ды зашывай рот да самых вушэй і так сядзі. Вось табе і гармідар на паўсотні зэкаў, горш якога, я думаў, і няма нічога. І як дзіўна ды невытлумачальна выходзіць -- былы наркаман без сярэдняй адукацыі гаворыць: “Канешне, разумею, я ж -- беларус!”, а гэтыя, з адукацыяй і сярэдняй, і вышэйшай, будуць далдоніць: “Не, не разумею!”, “Не, не магу!” ці яшчэ лепей: “Забейся!” Хаця ці так ужо невытлумачальна гэта? Вось Хрыстос кажа пра самых мудрых з народу Свайго, пра адукаваных і знатных: “Слаўлю Цябе, Ойча, Госпад неба і зямлі, што закрыў гэта перад мудрымі і прадбачлівымі і адкрыў гэта малым; так, Ойча, бо так спадабалася Табе”(Лк.10:21). Так, Ойча, бо так спадабалася Табе!

За перажываннямі сваімі я не асабліва заўважыў, як генерала вывелі “на кабінеты” і як потым за мною прыйшлі.

-- Давай, харош тупацець тут ужо! -- міралюбіва прыкрыкнуў малады старшына.

-- Ага, пайшлі.

***

Вярнуўшыся ў камеру, я застаў аднаго только Валодзю. Моўчкі зайшоў і сеў на нары дырэктара, ды, каб нечым заняць сябе, узяў нейкую газету і пачаў чытаць словы, якія ніяк не жадалі аб’ядноўвацца ў сказы і артыкулы.

-- Гарбату будеш? -- нечакана для мяне запытаў гападар.

-- Можна, -- згадзіўся я. Гарбаты хацелася вельмі.

Вова ўключыў імбрык -- таксама дзіковінку для камернай сістэмы. Наш брат усё больш прывык да перапаленых кіпяцільнікаў. Я дастаў пластыкавы слоічак з-пад пюрэ, які служыў мне кубкам, і заварку.

-- Ты што, з гэтага п’еш?

-- А з чаго піць, калі ўсё забаронена? Калі ў шостым сядзеў, дык дазвалялі посуд. А цяпер такі вось маразм…

-- На, будзе твой, -- мой нядаўні вораг паставіў на стол пластмасавы кубак.

-- Дзякуй… вялікі, -- уразіўся я і ўзяў пакруціць кубак у руках -- зэкі, і я сярод іх, любяць усё, што блішчыць. Асабліва калі нічога няма.

Мне захацелася чымсьці аддзячыць.

-- Пачастуйся гарбаткаю з прысмакамі.

-- Гэта што такое? -- заглянула ў развязаны пакунак вялікая галава.

-- Ну, тут чорная гарбата і розныя там кветачкі-ёлачкі, шышачкі-іголачкі, -- працытаваў я аднаго расійскага рокера і патлумачыў пазіцыю: -- Проста чорнай гарбаты я не асаблівы аматар, тым больш яе на чыф зэкі хутка расцягваюць.

-- Дык давай, паспрабуем.

Мы насыпалі зёлак у кубкі, Валодзя заліў кіпень, пасля чаго пачаў выкладаць прадукты з тумбачкі.

-- Перакусіш што?

-- Ды не, не галодны, -- схлусіў я.

-- Зараз закінем тое-сёе, -- не надаў увагі адмове маёй дзіўным чынам палагаднеўшы чалавек-гара, -- во, тут матуля толькі ўчора перадала цудоўных сардэлек, маіх любімых -- вараных.

Спонсар банкета ўручыў мне кавалак хлеба і сардэльку, якая амаль вокамгненна была праглынута.

-- Ну, я бачу, ты зусім есці не жадаеш.

-- Ага, зусім, -- усміхнуўся я, узяўшы яшчэ адну сардэльку, мне працягнутую.

-- Паслухай, ты не сіні на мяне за раніцу.

-- Нічога, усякае бывае.

-- Ты разумееш, дасталі мяне ўшчэнт гэтыя пракуроры, генералы, фабрыканты! Ніякай сілы няма з імі -- ні паесці сабе зрабіць не могуць нічога, ні хату прыбраць. Як нянька ім!

-- Што зробіш, нетурэмныя людзі.

-- А мы што, нарадзіліся ў турме?

-- Здаецца мне часам, -- адказаў я, перажоўваючы дабаўку, -- што і нарадзіліся…

-- Э, кінь ты глупства! Не нараджаліся, а проста не прывыклі ні на чыіх шыях сядзець. А гэтыя без мамкінай ці жончыный спадніцы -- нікуды. Дык хай выпісваюць сабе пакаёвак, каб соплікі выціралі, --  усё абураўся Валодзя, але, заўважыўшы, што другая сардэлька знікла там жа, дзе і першая, працягнуў мне чарговую і кавалак хлеба з кетчупам.

-- На, еш, гэтым, -- ён хітнуў у бок сцяны, -- я нікому не даю -- абыдуцца.

-- Ну, хіба апошнюю, бо бакі ўжо запраўлены.

-- Таму я на такім узводзе суткамі, -- тлумачыў далей замучаны генераламі зэк. -- А тут ты яшчэ, я з прасоння разумею праз слова. Падумаў спачатку, што ты ўвогуле глум ловіш.

-- Ды не, які глум можа быць!

-- Канешне, цяпер ясна… А так, я ж ніколі не сустракаў, хто на мове гаворыць. Ды і па тэліку ж нават няма такіх каналаў, каб па-беларуску былі.

-- Не ведаю, я тэлік даўно выкінуў.

-- На волі я і сам бы выкінуў, а тут сумнавата без яшчыка, -- згадзіўся Валодзя і працягнуў сваю думку далей: -- Раней неяк я з L. сядзеў, ведаеш?

-- Ведаю.

-- Добры хлопец такі, ні за што не пераймаўся, як за правал.

-- Так, чэл адданы. А што правал, дык правал… ды толькі ці ён вінаваты ў тых правалах?

-- Ага, ніхто не вінаваты, і так ужо 18 год. Во, якраз перад табою яшчэ адзін невінаваты быў -- N., якога і перавялі, каб табе месца вызваліць. Ведаеш яго?

-- Ведаю.

-- І што скажаш пра яго?

-- Нармальны чэл, калісьці актыўнічаў, потым сышоў з-за працы.

-- Тут ён спакойна сядзеў, пытанняў не было -- любіў падрыхнуць і перакусіць добра.

-- Дык а хто ў турме не любіць перакусіць? -- засмяяўся я і запытаў: -- З кім яшчэ сядзеў?

-- Кандыдат ваш, R., ведаеш такога?

-- Ведаю. І цікава, як ён табе?

-- Мне спадабаўся вельмі. Надзвычай грунтоўныя рэчы гаварыў, адукаваны, інтэлігентны -- такія і павінны кіраваць краінай. Даў ён мне кантакты свае, выйду -- абавязкова звяжуся. У мяне ёсць чым дапамагчы, і сябры талковыя. Харош ужо кукішы на кухні круціць. А ты падтрымліваў яго?

-- Я не падтрымліваў. Не вельмі пасавала мне ягоная стратэгія выбарчая. Але, бачыш, кожны знайшоў свайго: табе гэты спадабаўся, камусьці -- іншы.

Валодзя, ці то згаджаючыся, ці то разважаючы аб чым сваім, паківаў галавою.

-- Пайду трошкі асвяжуся, нешта ажно ў пот кінула ад гэтай траўкі-мураўкі, -- запытальна прамовіў я, калі зрабіў апошні даўкі глыток.

-- Ну, гарбата ў цябе са спецэфектамі, -- пацвердзіў Вова, выціраючы пот рукавом з ілба. -- Давай, толькі глядзі там асцярожней -- кран скручаны.

Апаласнуўшы рукі вадою, я ўзяў кавалак мыла і зірнуў у люстэрка, з якога глядзеў на мяне вораг народа з адбіткам на твары гумовага тапка 44-га памеру. Я ажно схамянуўся: няўжо так і прахадзіў паўдня?.. І ўсё з-за чаго? Здаецца нават, што з-за нічога, на роўным месцы. З-за таго толькі, што Валодзя разважаў пра мову, як пра глум над сабою. Але ці ён вінаваты ў гэтым? Гэта бяда народа нашага, і ён -- толькі адзін з яго прадстаўнікоў. А хто вінаваты, дзяржтэлеканалы? Дык а з іх што спытаць? Палітыку генацыду ніхто не адмяняў, і яны -- толькі бязвольныя паслугачы гэтага стратэгічнага кірунку.

“Дык дзе ж, дзе корань нацыянальнага нігілізму?” -- крычала ўва мне пытанне. І тут адкрылася мне дзікая, але простая, як Божы дзень, і ўсёвытлумачаючая думка: “Корань -- у нас саміх!” Так, перш за ўсё самі і вінаватыя ў бяспамяцтве гэтым. Падумаць сабе: толькі за апошні месяц, толькі ў гэтай камеры сядзелі тры барацьбіты за новае жыццё, і ні ад кога -- ні ад кога з іх! -- не пачуў Валодзя беларускага слова!

Ну добра, Эдуарда, з якім сядзеў генерал, я не лічу -- ён толькі з войска, з якога за пару месяцаў да выбараў прыйшоў у МФ. Я і сам, калі далучыўся да руху, з паўгода пераадольваў свае комплексы і псіхалагічныя бар’еры, каб перайсці на матчыну мову. Таму зразумець я магу сябра майго, які ўжо з зоны пачаў пісаць лісты толькі па-беларуску.

А як жа з тымі трыма быць?

L. -- МФавец нулявых, па-геройску бараніў Курапаты, на Акрэсціна ўсе камеры выкачаў, гутарыў па-беларуску. І што, вось ён на Валадарцы, і ён знямеў? Так, на жаль, знямеў, але толькі на беларускую мову.

N. -- МФавец цяперашні, на “фронце” ахвяраваў усім -- і вучобай, і стасункамі з роднымі, па-беларуску заўсёды, як рэпу грызе. І вось ён у турме -- і што? Знямеў? Божа, знямеў, але таксама толькі на беларускую мову.

А гэты -- кандыдат R., ледзь не самы галоўны патрыёт у нядаўнім мінулым, за якім свядомыя стаялі тысячнымі шэрагамі. І ягоныя выбары скончыліся ў камеры. Што з ім? Ён знямеў? Так. Ён знямеў па-беларуску. Як і ўвесь народ наш.

Дык а што мы патрабуем ад людзей паспалітых? Мы дамагаемся іншых законаў, канстытуцыйных фармулёвак і нават улады, прыкрываючы ўсё гэта ідэаламі адраджэння Бацькаўшчыны, тады як для адраджэння Бацькаўшчыны не трэба нічога -- ні законы, ні канстытуцыя, ні нават улада. Для адраджэння Бацькаўшчыны трэба толькі адно -- каб патрыёты мовы пачалі на гэтай мове размаўляць. І ўсё! І з гэтым лічыліся б і тыя, хто Беларушчыну ненавідзіць. Калі б заўтра на вуліцах нашых гарадоў хаця б кожны трэці загаварыў на роднай мове, дык “рускі са знакам якасці” сам бы перапісаў імгненна і законы, і канстытуцыю.

Аднак якой можна трызніць беларусізацыяй, калі самыя пасвячоныя адважваюцца на геройства размаўляць па-беларуску толькі ў партыйных офісах?! Дзіка? Дзіка. Дзічэй і не прыдумаць.

Але не, што гэта я брашу, даруй Божа! Прыдумаць можна і яшчэ дзічэй. Дзічэй -- гэта калі эліта -- людзі, якія прэтэндуюць на ролю настаўнікаў для 10-мільённага народа, на ролю лідараў перамен, -- баяцца, саромеюцца па-беларуску размаўляць нават у офісах партыйных. І зноўку, гаворка ж не пра тых, хто, пачуўшы мову Купалы, можа цвердзіць адно толькі: “Ненавіджу! Ненавіджу! Ненавіджу!”, гаворка пра альтэрнатыўную афіцыйнай нацыянальную і палітычную эліту! Дастаткова ўключыць Радыё Свабода, каб пераканацца, як шмат у Беларусі гэтых сімвалаў новага жыцця, якім нават у эфіры РС сорамна пару слоў адкаменціць па-беларуску. І іх жа ніхто не прымушае ўсё жыццё сваё мяняць на беларускі лад, не. Але ж пару слоў па-беларуску на беларускае пытаннечка можна? Канешне можна! І пару слоў можна, і напоўніць усё жыццё новай зямлі сваёй, якой ты служыць бярэшся, таксама можна. Было б жаданне! І прыкладаў -- тысячы! Але -- не! Як жа, сорамна і ганебна!

Госпадзі, пад якім жа мы ўсе комплексам жывём -- комплексам нацыянальнай непаўнавартаснасці! Мы лічым сябе, зямлю сваю, старажытную мову -- усё тое, чым адарыў Ты нас, -- і, адпаведна, народ свой лічым -- непаўнацэннымі! Пра якія перамены можна гаварыць? Хто іх даможацца? Хто павядзе да духоўнага і нацыянальнага адраджэння? Тыя, хто лічыць сябе другасортным?

Дык як жа быць?..

Не, мы не расчаруемся ў блаславенствах Тваіх. Яны непаўнацэннымі быць не могуць. Яны цудоўныя. І не кожны, далёка не кожны народ так шмат і ў такой прыгыжосці іх мае. Таму мы будзем абвяшчаць Слова. Мы не знямеем. Мы не засаромеемся. Нават калі будзе цяжка. Нават калі будзе невыносна. Мы будзем гаварыць.

Я намыліў твар і амыў яго халоднай вадой.

Будзем. Нават калі першым давядзецца атрымаць гумовым тапкам па мордзе, тым, хто ідзе за намі, будзе прасцей.

Мазыр,

ПК-20,

1.XI.2012.